Guida
Rapida – Lettera M Home page
■
La chiesa di S. Giovanni a Clusa
di Nicola Mancini
L’odierno Mulino della Selva, alle falde del monte detto
La Petrosa, in agro di Pietravairano, contrada Parco, apparteneva, nella prima
metà del secolo scorso, al marchese Cusani. Vi si giungeva da una strada che
prendendo le mosse da S. Felice, girava intorno alla Montagna di Bruno e,
costeggiando La Petrosa, se ne andava verso Baia.
Il mulino veniva attivato dalle acque del Rio delle
Starze e da quelle che La Forma,
antichissimo canale artificiale, prendeva dal Volturno, ai piedi del Monte S.
Pietro. Queste acque erano utilizzate, periodicamente e gratis, anche per l’
irrigazione dei terreni del Parco, secondo quanto stabilito da una convenzione
stipulata il 19 maggio 1820 tra il marchese Cusani ed il Comune di Pietravairano.
Tutte finivano poi nel Rio delle Starze, che, a sua volta, le scaricava nel
Volturno.
Oggi La Forma
non c’ è più, ma è stata sostituita da una capillare e moderna rete di
irrigazione, alimentata da una diga sul Volturno. Accanto al vecchio percorso
del canale è una strada asfaltata che collega il rettilineo di Pietravairano
all’ antica via che passava e passa accanto al Mulino della Selva.
Un chilometro più avanti si trova la contrada Santianni, che deve il suo nome ad un’
antichissima Chiesa di S. Giovanni di cui oggi non vi è più traccia. Ma è
citata in un documento dell’ anno 961, a proposito una donazione fatta da
Radelgarda, contessa di Teano, al Monastero di S. Maria in Cingla. L’ offerta
si riferiva ad un territorio, posto in
loco Clusa, di 24 moggia, entro il quale sorgeva l’ Ecclesia S. Iohannis, compresa nella donazione.(1)
A sua volta il luogo, prima che vi sorgesse la
chiesa, veniva indicato con la parola
Clusa, che nel latino dei documenti medioevali si riferiva alle opere di
sbarramento tendenti ad utilizzare, in qualche maniera, le acque di un canale.
Perciò possiamo credere che La Forma
dovette essere scavata in epoca romana, allo scopo di attivare un mulino di
cui, nel Medioevo, non rimanevano che i ruderi.
Il territorio oggetto della donazione era delimitato
dai seguenti odierni confini, elencati da ovest verso est, in senso orario: il
Rio delle Starze, partendo dal Mulino della Selva fino al Volturno; il Volturno
stesso seguendo la sua corrente fino all’ inizio di un limite che, partendo dal
fiume, passava accanto ad altre proprietà della contessa Radelgarda e saliva alla via pubblica; quindi la
stessa via che andava verso il monte, ai piedi del quale si trovava la Chiesa
di S. Giovanni; poi ancora la
strada che costeggiando il suddetto monte raggiungeva il Rio delle Starze.(2)
I limiti sono ancora ben riconoscibili, perché, come
già detto, proprio al Mulino della Selva, il Rio delle Starze e la strada si
incontrano e si dividono, determinando i due confini occidentali del territorio
donato. Il Rio, se ne va a sinistra verso il Volturno, mentre la strada
prosegue verso Baia. Su questa via, in luogo imprecisabile, doveva essere il
limite orientale, probabilmente un sentiero, che congiungeva la strada col
fiume.
La Chiesa di S. Giovanni ricompare in un documento
del 1049,(3) dal quale risulta essere ancora in
possesso dei conti di Teano, i quali esplicitamente dicono di averla in ipsa predicta Curte nostra quae dicitur
Clusa, propinquo flubio qui dicitur Vulturnus. Anzi vi avevano fatto
costruire un monastero al quale donavano due territori. Il primo era ad ipsa Petrosa e precisamente dove si
diceva ad Fontana. I confini erano da
un lato il monte, per 460 passi, da un altro la stessa Petrosa per 64 passi e
quindi il Castaneto de Fontana per
100 passi. Era un fondo triangolare, oggi non identificabile, sebbene a valle
della Montagna di Bruno vi sia ancora un luogo detto Castagno.
Il secondo territorio si trovava in luogo detto Spornasina ed era delimitato da un lato
dal fluvius mortuum, da un altro dal
corso del Volturno fino al bosco detto Selvapiana,
e da ultimo dalla stessa Selvapiana, che si congiungeva col primo confine. Più
facile l’ identificazione di questo fondo, perché il fluvius mortuum è il Rio delle Starze, che col suo percorso
stabilisce il primo confine; si risale poi il Volturno fino ad incontrare la
Selvapiana, sul cui limite si
dovrebbe raggiungere nuovamente il Rio, proprio sul luogo dove è oggi il Mulino
della Selva.
I donatori concedevano tutti i benefici di cui già
godeva la Chiesa di S. Giovanni, inoltre una presa di acqua lunga otto passi e larga sei, i ruderi del mulino, cum formali et clausuria et cursus aquarum,
e quindi la possibilità di rimetterlo in funzione. Infine si accordava il
permesso di aprire dua presa nel
"fluvius mortuum" ubi faciat
clausaria pro piscis cependum.(4)
Qualche anno dopo, nel 1070, il normanno Gileberto,(5) considerato che il Monastero di S.
Giovanni a Clusa mancava di monaci, decise di farne dono, con tutte le sue
proprietà, al Monastero di S. Maria in Cingla, affinchè vi ripristinasse una
comunità monastica. Nel documento actu
Castro qui dicitur Petra, Gileberto chiariva che il monastero e le terre
gli venivano da Advise, che le aveva portate in dote allorchè gli era stata
data in moglie da Riccardo, conte di Caiazzo e di Teano, fratello di Advise.
Ma il documento ci dà un’ altra importante notizia
perché il donatore specifica che il Monastero di S. Giovanni a Clusa si trovava
supter ipsu castellu qui dicitur Sanctu
Iohanne at Clusa. Questo castello era sulla parte orientale del crinale
della Petrosa, dove la montagna forma una collina che si eleva di un’ ottantina
di metri sulla pianura. Lassù infatti sono ben visibili, sul lato meridionale
dell’ altura, i resti di una cisterna coperta, addossata alla cintura muraria
esterna, di cui rimangono un centinaio di metri ed una torretta
quadrangolare.
Tutto il resto è coperto da un’ intricata
vegetazione la quale nasconde altre strutture murarie ed altri ruderi, che
varrebbe la pena rimettere in luce per poter meglio valutare l’ estensione e la
funzione di questo castello dominante il punto di incontro di due strade
entrambe provenienti dalla piana di Teano. Una, di cui abbiamo già detto,
girava intorno alla Montagna di Bruno e toccava il Mulino della Selva. L’
altra, più breve, veniva dalla stretta gola dove oggi è la superstrada per
Benevento.
Ma la prima doveva probabilmente essere il
diverticolo della Via Latina, che al tempo dei Romani, univa Teanum con Allifae. E non è da escludere che il locus altus ac munitus scelto da Fabio Massimo per sorvegliare
Annibale fosse proprio questa collina,(6)
donde la vista spazia su tutto il celeberrimus
tractus allifanus, dal Monte Cavuto ai Toteri.
Altre notizie di S. Giovanni a Clusa sono in una
carta del 1098,(7) con la quale Arnaldo
di Buscione le dona un piccolo fondo, sempre in loco Clusa, ma difficilmente identificabile; ed in un diploma di
Federico II,(8) anno 1222, dove la
chiesa è di pertinenza del Monastero di S. Maria della Ferrara di Vairano.
Dalle Rationes decimarum Italiae
apprendiamo che nella prima metà del XIV secolo il luogo era ancora aperto al
culto; infatti ne pagavano la decima l’ abate Giacobbe Guardarobba, nel 1308, e
l’ arciprete Tommaso di Gaulano e l’ abate Anulfo nell’ anno 1326.(9)
D O C U M E N T I
In nomine Domini,
vicesimo secundo anno principatus domini nostri Landolfi, gloriosi principis,
et octavo anno principatus domni Paldolfi, quam et tertio anno principatus
domni Landolfi, excellentissimi principibus germani et eius fili, mense Madio,
indicione IV.
Ideoque nos
sumus Atenolfus comes, filius bonae recordationis Atenolfi comitis, quam et ego
Radelgarda, quae sum uxor nominati comitis, filii bonae memoriae Potonis,
declaramus nos habere rebus infra finibus Teanense civitatis, loco ubi Clusa
dicitur, ubi ecclesia S. Iohannis constructa esse videtur, mihi quae supra
Radelgarda comitissa pertinentes per scriptum Morgincap, quod mihi datum est a
nominato viro meo Lejem atque pro aliis meis racionibus, modo vero inspirantes
nobis onnipotens Deus ambo, vir atque conius, per remedium animae nostrae ut in
futuro saeculo requiem invenire valeamus per hanc cartulam offeruimus in
monasterio Dei Genitricis Virginis Mariae, quod situm esse dinoscitur in loco
Cengla, ubi, Deo bobente, domna Adelgarda, religiosa abbatissa, praeest, atque
custos ibidem esse videtur Johanne presbyter, hoc est ipsa nominata rebus cum
nominata ecclesia S. Iohanni, quae est supra finibus Teanense civitatis, loco
Clusa, et est nominata rebus cum predicta ecclesia per has finis:prima parte
fine fluvio Bolturno, ex alia parte fine rebus nostra, quae nos reserbabimus,
et qualiter ascendit in ipsa via puplica quae vadit erga ipsu monte, qui est
super iam praedicta ecclesia S. Iohannis et qualiter vadit nominata via usque
in ipso ribo qui descendit iuxta ipsu nominatu monte, alia parte qualiter
descendit ipsu supradicto ribio et coniungit se cum ipso nominato flubio
Bulturno, qui est priores fines. Infra haec vero fines offeruimus in praedicto
monasterio Dei Genitricis Mariae viginti et quatuvor modia de terra, habentes
per singula ipsa nominata modia in omni parte, tam per longitudine quam per
latitudinem passos triginta ad passum iustu mensuratum.
Haec autem
suprascripta rebus qualiter de fine in fine indicata est cum omnia intro
habentibus subter, vel super atqua cum via sua ibidem intrandi atque exiendi
atque cum ipsa nominata ecclesia S. Iohanni, quae intus in eadem rebus videtur
esse edificata atque cum omnibus pertinentiis totum et integrum illud
offeruimus in nominato monasterio habendo atque possidendo, unde et denominata
nostra offersione nec nobis qui supra, vir et conius, nec ad nostris heredibus,
nequa ad nullis aliis hominibus exinde reservabimus vel dicimus remanere atque
obbligamus qui supra Atenolfus comes et ego iam nominata Radelgarda comitissa,
mihi consenciente nominato domno Atenolfo comite, viro atque mundualdo meus,
integra supradicta nostra offercione defendere atque antistare semper ab
omnibus hominibus,ab omnique partibus in praedicto monasterio et eius rectores
nam si nos qui supra, vir et conius, vel nostros heredes anc cartula
offersionis, per quacumque ingenium dirrumpere aud remobere quesierimus, vel si
exinde aliquid tollere et comminare voluerimus, atque si non fecerimus et non
compleberimus in praefato monasterio ea omnia qualiter superius legitur centum
solidi vizantei penam nos et nostro heredes, a parte suprascripti monasteri
atque predicate abatisse et eius rectoribus et custodibus componere obbligamus
et insuper omnia nominata in eodem monasterio compleamus per invitis, et anc
cartula supradicta nostre offersionis de quibus continet firma permaneat semper
atque taliter ego qui supra Atenolfus comes et ego qui supra Radelgarda
comitissa per consensum supradicti domni Atenolfi comitis, viri et mundualdi
mei, pro mercede et redemptionem animae nostrae fecimus et te Gariperto clerico
et notario, scribere rogavimus.
Acto Tiano.Ego
Vigelmo judex.Ego Petro.Ego Maraldo.
(E. Gattola, Historia
Abbatiae Cassinensis, I, 30)
* * * * *
In nomine
Domini nostri Iesu Christi Dei eterni anno tricesimo principatus domni
Paldolfi, et tercio anno principatus domni Landolfi, eius filii, gloriosi
principibus, mense Iulio,secunda indiccione.
Dum me Landolfus, comes Teanensi, et filius bonae
memoriae domni Paldolfi principi, orbatus patrem et fratres... Ecclesia S. Iohannis, quae at
Clusa dicitur,quae nostra rebus est propria pro redempcione animae nostrae et
iam dicti genitoris fratrumque nostrorum congregacio monachorum et monasterio
fecimus.....
Ideoque iamphatus Landolfus ..... atque Paldulfus et
Landolfus, Comitibus et filii qdd bonae recordacionis Domni Paldulfi comitis,
filii supradicti domini Paldulfi principis, declaramus nos habere iam dicta
ecclesia S.Iohannis Baptistae in ipsa predicta Curte nostra quae dicitur Clusa,
propinquo flubio qui dicitur Vulturnus, et in ipsa ecclesia S. Iohannis, dei
nutu et inspiracione, monasterium fecimus .... ut semper congregacio monacorum
ibi permaneat....
Per hoc scriptum firmamus ut in ipsa iam dicta ecclesia
et a nobis monasterium factum, iudicatum et offertum sit firmiter duabus pecie
de terris nostrae, quem habemus infra ipsa iam dicta Curte de Clusa in eadem
ordine et tenore ut supra legitur.
Prima ex ipse pecie de terra est ad ipsa Petrosa,ubi
dicitur ad fontana habet has fines: unu latere monte habet, inde passi quadringenti
sexaginta, unu capu de ipsa Petrosa, habet inde passi sexaginta quattuor, alio
capu Castaneto de Fontana habet inde passi centum.
Secunda vero pecia de terra ub dicitur ad Spornasina, unu
latu flubiu mortuum, qui decernit inter haec terram et terra nostra quae
dicitur ad ipse limate, ubi dicitur ad pede de monte, quem in nostra
reserbavimus potestatem; deinde discendente in flumen qui vocatur Vulturnum. Secunda vero fine quomodo descendit iam supra dictum flumen et ubi se
coniungit cum ipsa Silva quae dicitur plana. Tercio vero finis iam dicta Silva
et ubi se coniungit in priores fines, et insimul ibidem firmamus beneficia quae
ubique de terra, quae antea fuerant beneficium de ipsa ecclesia et una presa in
ipsu castellu per longum passus octo et per trabersu passi sex, et haec omnia
mensuratum sit ad passum Landoni Seniori castaldei, et unum Sedium de molinu in
ipsu ribiu cum formali et clausuria et cursus aquarum et concedimus ibidem dua
presa in ipsu flumine ubi faciat clausuria pro piscis cependum ....
.... seu ego
Blacta, quae sum monachile abitum induta, quae fui Principissa et relicta
quoddam Iohannis principi, filia supradicti Domni Paldulfi principis. Quam et
ego Urania Comitissa, filia Iohanni Comiti, et uxor videlicet supradicti
Landolfi Comiti, nec non ego Anna Comitissa, filia Sergi, et relicta quoddam
Paldulfi Comiti, sicut nobis qui supra mulieribus congruum est pro salvacione
animae nostrae, consenciente mihi quae supra Blacte Monache, praedictus
Landulfus Comes, cognato meo, et suprascripti Paldulfus et Landulfus comitibus,
nepotibus meis .. et mihi quae supra Annae Comitissae, consenciente subscriptus
Paldulfus et Landulfus, filii et mundualdi mei.
Actu
Teanense.Ego Roffrida iudex.Ego Petrus.
(Gattola, Hist.
I, 43)
* * * * *
In nomine
domini nostri Iesu Christi, Dei aeterni, duodecimo anno principatus domini
Riccardi et domni Iordani, eius fili, gloriosis principibus, mense
aprile,octaba Indiccione.
Ideoque ego
Gilebertus, filius quoddam Eriberti, ex genere Normannorum, declaro quia habeo
rebus pertinentes mihi per concessione a parte Advise, uxori meae, propter eius
dote, iuxta nostros mores mihi datum et traditum a Riccardo,Comes Calaciense
cibitatis, quam et Thianus, prefate uxori meae, quando ipse qui supra Riccardo
illa mihi coniugio sociabi, haec sunt praedictae rebus infra finibus Teanensi
civitatis, loco qui dicitur Clusa, inter quas habeat monasterio S. Iohannis,
qui est supter ipsu castellu qui dicitur Sanctu Iohanne at Clusa, cum rebus
terris et vineis, cultum vel incultum, mobile atque immobile,pertinentes
eiusdem prefati monasteri .... Ideo
cognovimus hunc nostro monasterio sine regimen esse videtur, et absque omni
regula monachile esse. Propterea prospeximus ut offeriret illut in monasterio
Sanctae Mariae in Cengla, ne predictum monasterium nostro desolatum remaneret,
et nos offensi ad deum veniamus est in futuro saeculo requiem invenire
valeamus.
Proinde sicut
mihi aptum et congruum est, per hanc quoque videlicet cartam offero deo, in
predicto monasterio S. Maria in Cengla idest ipsu predictu monasterio S.
Iohanni, qui est in predicto loco
Clusa ....
Haec autem praedic. monast. S. Iohannis cum integris
supradictis rebus et pertinencis offero in predicto monasterio S. Maria in
Cengla, ubi, deo vobente, domna Maria Abbatissa preest, et custos ibidem esse
videtur Guilelmus, sacerdos atque prepositus ...
Ego qui supra Gillebertus, sicut mihi aptum et congruum
est pro redempcione animae meae et praedictae uxoris meae et genitoris et
genitricis meae feci et te Antonius, presbiter et notar, scribere rogavi.
Actu Castro
qui dicitur Petra. Ego qui supra Gilebbertus. Ego Iohannes iudex. Ego Franco.
Ego Mari.
(Gattola, Ist.
I, 42)
* * * * *
In nomine Domini,
anno ab incarnacione eiusdem .... millesimo nonogesimo octabo, mense octuber,
VII indiccione.
Ego Arnaldus,
cognomento de Buscione, ac filius bonae memoriae Oddonis, nacione Normannus,
clarefacio quia, Deo annuente, ex dono Comitis Rainulfi et concessione domini
mei comitis Robberti, plurimas habeo res, scilicet castella cum pertinenciis
suis et alias res, inter quas habeo pertinentem unam peciam de terra in finibus
Theanensis, loco videlicet Clusa .... cupio illam offerire Deo et ecclesia
beati Iohannis Baptistae, quae fundata esse dinoscitur in praefato loco Clusa
..... bona etenim mea boluntate ante dom.Robbertus, Dei gratia Allifiensi
episcopus .... offero in predicta ecclesia S. Iohannis .... una peciolam de terram
meam, quam ego habeo infra finis de iamdicto loco Clusa, est infra hos fines et
mensuras.
A parte
orientis finis mortina, qui tempore imber aqua decurrit, inde sunt passus
septuaginta et sex, a parte meridie finis terra Siconi de iamdicti filii
Jaquinti, inde sunt passus viginti et octo, et revolvet se contra meridie terra
de iamdicti filii Jaquinti,inde sunt passus decem et octo, et iterum revolvet
se contra occidente iuxta terra de iamdicti fili Jaquinti, inde sunt passus
sexaginta et nobem, a parte septentrionis finis ipsa dicta mortina,q. tempore
imber aqua decurrit, inde sunt passus triginta et uno, totum ad passum iustum
mensuratum.
... te Andream
notarium scribere rogabi in castro Prata.Actu Allifis.
(Gattola, Hist.,
I, 44)
(Dall’ Annuario
1998 dell’ Associazione Storica del Medio Volturno, pag. 213)
Guida Rapida – Lettera M Home page
(1) GATTULA, Historia Abbatiae Cassinensis. I
documenti posteriori all’ anno 961 ci danno la Chiesa di S. Giovanni a Clusa
ancora in possesso dei conti di Teano, perciò è probabile che essa, troppo
lontana dagli altri possedimenti del Monastero di S. Maria in Cingla, sia stata
oggetto di uno scambio.
(2) Ecco i confini così come
sono citati nel documento che li elenca da ovest verso est in senso orario: prima parte fine fluvio Bolturno, ex alia
parte fine rebus nostra, quae nos reserbabimus, et qualiter ascendit in ipsa
via puplica, quae vadit erga ipsu monte, qui est super iam praedicta ecclesia
S. Iohannis et qualiter vadit nominata via usque in ipso ribo qui descendit
iuxta ipsu nominatu monte, alia
parte qualiter descendit ipsu supradicto ribio et coniungit se cum ipso
nominato flubio Bulturno, qui est priores fines.
(3) Gattola, Hist. I, 43.
(4) I benefattori sono conti e
contesse di Teano: Landolfo, con la moglie Urania; Anna, figlia di Sergio, duca
di Napoli, vedova di Paldolfo; i suoi figli, Paldolfo e Landolfo; infine
Blatta, monaca, vedova di
Giovanni, principe di Capua.
Ecco la parentela messa in
evidenza dal documento:
PANDOLFO VI, prima conte di Teano
e poi principe di Capua
|
|
|
--------------------------------------------------------------------------------------------
|
|
GIOVANNI,
PANDOLFO
LANDOLFO
principe di Capua
conte di Teano
conte di Teano
e BLATTA ed
ANNA
ed URANIA
|
|
-----------------------------------------------
|
|
PALDOLFO,
LANDOLFO,
conte di Teano
conte di Teano
(5) Gattola, Hist.
I, 42.
(6) Livio, XXII, 17 e 18: Interea toto agmine Hannibal transducto per
saltum et quibusdam in ipso saltu hostium oppressis in agro allifano posuit
castra. ...Fabius quoque movit castra transgressusque saltum super Allifas loco
alto ac munito consedit.
(7) Gattola, Hist. I, 44.
(8) T. Ughelli, Italia
Sacra, Venezia, 1717-1722, VI, col. 564.
(9) Rationes decimarum Italiae,
Teano, n° 658: Abbas Iacobus Guarda roba
pro medietate ecclesie S. Marie, S. Iohannis inclusi de Castro Petre tar. I,
gr. IIII. N° 1017: Item ab eodem (dompno
Thomasio de Gaulhano) pro ecclesisa SS.
Cataldi, Michaelis et Donati et quarta parte ecclesie S. Iohannis in Clusa tar.
tres. gr. II, pro beneficio gr. X. N° 1027: Ab abbate Anulfo pro quarta parte S. Iohannis in Clusa gr. XII.